MEKSİKA’NIN BİR TANESİ: OAXACA

Sanat: Olmazsa olmaz!

Sahip olduğu kültürel zenginlikleri ve coğrafi avantajları Oaxaca bölgesini ve şehrini hızla bir çekim merkezine dönüştürmekte. Kuzey Amerikalı ve Avrupalı emeklilerin Kabe’si San Miguel de Allende’de olduğu gibi, Oaxaca’da da yerli ve yabancı sakinleri ile ziyaretçileri, sanat ve kültür ortamına ivme kazandırıyor ve ortaya çıkan estetik dilde oldukça belirleyici. Fakat Kolomb öncesi medeniyetlerin mirasını yüklenen müzeleri veya geleneksel sanatlarının belirgin varlığı Oaxaca’yı geçmişe hapsedemiyor; çünkü baskıdan fotoğrafa görsel ve çağdaş sanatlarda muazzam bir devinim söz konusu. Bir Perşembe akşamı Oaxaca’da hareketli kalabalıkla beraber bir sergi açılışından ötekine ilerlerken kendinizi NY’ta Chelsea’de zannedebilirsiniz.

Tekstil Müzesi

Binlerce yıllık dokuma kültürüne sahip, sayısız yerli kabilenin nüfusun çoğunluğunu oluşturduğu Oaxaca bölgesinde Tekstil Müzesi’nin olmaması düşünülemez! 2006 yılında beş bin parçadan oluşan altı büyük koleksiyonun bağışı sayesinde 18. yüzyıl tarzı koloniyel bir konakta kurulan bu küçük ama iyi bir seçkiye sahip müze, Meksika’nın yerli halklarından Zapotekler’in kuşaktan kuşağa aktardığı nitelikli işçiliği ve özgün teknikleri korumayı amaçlıyor. Önceliği Oaxaca, Meksika ve Orta Amerika dokuma mirasına vererek, dünyanın dört bir yanından dokuma sergilerine ev sahipliği yapmakta.

Manuel Álvarez Bravo Fotoğraf Merkezi

Fotoğraf tarihinin ilk yüzyılının ustalarından sayılan, Mexico-city doğumlu Manuel Álvarez Bravo’nun ikonik fotoğrafları vardır ; ismini duymamış bile olsanız, fotoğraflarını bilirsiniz. Meksika, 1910 Devrimi’ni izleyen dönemde avant-garde sanatın önemli merkezlerinden birine dönüşür. Bravo, Fransa’da sürrealist çevrelere olan yakınlığına rağmen Meksika’ya, köklerine dönmeyi ve büyülü Meksika coğrafyası ile ülkenin kültürel mirasını aktaran yerlileri fotoğraflamayı tercih eder. İsmini taşıyan Fotoğraf Merkezi, 1996 yılında sanatçı Francisco Toledo tarafından kurulduğundan beri Meksikalı fotoğrafçıların sergilerine ev sahipliği yapmakta.

MACO Oaxaca Çağdaş Sanat Müzesi

Oaxaca’nın hareketli sanat ortamına can veren, Meksikalı sanatçı Francis Toledo’nun emeği ve yaratıcılığıdır. 1950’lerde ortada ne bir müze vardır, ne de sanat galerisi. Toledo sayesinde oluşturulan devlet-özel sektör işbirliği bundan sonra kurulacak kültür yapıları için oldukça etkili işleyen bir model oluşturur. Ve Oaxaca, böyle bir işbirliği sayseinde ülkede çağdaş sanat geleneğini oluşturmayı başaran öncü bir eyalet olur. Bu modeli benimseyen MACO, Oaxacalı sanatçılara önemli ölçüde görünürlük kazandıran saygın bir kültür kurumuna dönüşür.

Oaxaca Grafik Sanatları Enstitüsü

1988 yılında, Toledo’nun girişimi ile açılan Enstitü, yerli yabancı yetenekli sanatçıların hiciv tarzında grafik işlerini sergileyen bir mekan aynı zamanda. Latin Amerika’da iyi kötü bir demokrasi geleneğine sahip ama yine de sıkıntıları yüklü olan Meksika gibi bir ülkede, politik hiciv yaygın bir eleştiri aracı olması şaşılacak bir konu değil, elbette.

Oaxaca Etno-Botanik Bahçesi

Oaxaca’dan geriye bende şiddetli bir kaktüs saplantısı kaldı. Sipariş verdiğim her taco’nun içine nopal ismini verdikleri kaktüs kavurması koydursam da, zaafımın önüne hiçbir şekilde  geçemedim. Sizin de kaktüse gönlünüz düşecek bir şekilde; o yüzden şehrin tam göbeğinde yirmi üç bin metrekarelik bir alana yayılmış, muazzam bir peyzaja sahip Etno-botanik Bahçesi’ni atlamayın! Toledo’nun çabaları ile lüks otele ve otoparka dönüşmekten son anda kurtulan bu vahada hepsi bu coğrafyada yetişen yüzlerce bitki, bölge florasının zenginliğine ayna tutmakta.

Benito Juarez Müze Evi

Meksika-Amerika Savaşı’nın önemli ismi, ülkenin ilk yerli başkanı Benito Juarez’in evlatlık geldiği ve büyüdüğü ev, orijinal mobilyalara sahip olmasa bile, Meksika tarihinin bu önemli isminin anısını dönem atmosferi içinde yaşatmakta.

Filateli Müzesi

Pullara özel bir ilginiz olmayabilir ama koleksiyonun dolgunluğu bir yana, bembeyaz avlulara yayılmış kaktüsleri ile Filateli Müzesi Oaxaca’nın en hoş mekanlarından biri sayılabilir. İstanbul’dan gönderilmiş mektuplar, Türkiye’den pullar, Frida Kahlo’nun doktoruna yazdığı kartpostallar, Meksika kültür ve tarihini belgeleyen pulların yanı sıra her türlü malzeme ile tasarlanmış, pul sanatı olarak nitelendirilebilecek eserler ve vintage posta kutuları teşhirde.

Rufino Tamayo Kolomb Öncesi Meksika Sanatı Müzesi

Diego Rivera’nın çağdaşı, Oaxaca’nın yetiştirdiği en ünlü sanatçı Tamayo, Meksika’da çıktığı yolculuklarda biriktirdiği Kolomb öncesi medeniyetlere ait eserlerle oluşturduğu koleksiyonunu müzeye dönüştürülen koloniyel bir konakta sergilemekte.

Oaxaca Kültürleri Müzesi

Barok güzellik Santo Domingo kilisesinin bitişiğinde yer alan manastır, 1996 yılında geçirdiği başarılı restorasyondan bu yana Oaxaca Kültürleri Müzesi’ne ev sahipliği yapmakta. Bir zamanlar hacıların giriş yaptıkları kapıdan içeri girdiğinizde, revaklı bahçeye sahip bu inziva merkezinin eski çile odaları Kolomb öncesi ile sonrası tarihi hayatın her alanında birbirine bağlayacak. En göz kamaştırıcı bölüm ise, Zapotekler’in inşa ettiği Monte Alban antik kentinde bulunan hasbelkader İspanyolların gözünden kaçmış hazinenin parçaları.

Alışveriş: Ne almalı?

Alışveriş yapmazsanız, günaha girersiniz, diyorlar!

Kahlo’nun gardrobundaki 180 parça kıyafetin neredeyse tamamını Oaxaca bölgesinin yerel dokumaları oluşturuyor. Onun sayesinde, ala Meksika popüler kültürün vazgeçilmez bir parçası diyebiliriz. Oscar ödüllü Roma filminin yıldız oyuncusu, Oxaca doğumlu Yalitza Aparicio, 2018 yılının Aralık ayında Vogue Meksika’nın kapağında yer alan ilk yerli kadındı. Poz verdiği dantelli elbisesi ise ilhamını kadın rodeo binicileri escaramuzas’ların kıyafetlerinden alan bir Dior tasarımı oldu. Ala Meksika rüzgarları hiç dinmiyor.

Başka neler alabilirsiniz? Saltillo bölgesine özgü gökkuşağı renklerinde dokunmuş, yünlü Serape battaniyeleri, Teotitlan bölgesinin doğal boyalarla, kaliteli koyun yününden dokunmuş Zapotek motifleriyle bezeli halı ve kilimleri (tapetes), San Bartolo Coyotepec kasabasının bölgeye özgü tekniklerle ürettiği siyah seramik ürünlerini (barro negro)… Oaxaca’nın merkezindeki dükkanlarda veya pazarlarda yukarda bahsi geçen her şeyi kolayca bulabilirsiniz. Mercado de Artesanias (Zanaatçılar Çarşısı), Guibani Artesanal, Andares del Arte Popular, Mujeres Artisians (Kadınlar Kooperatifi), Casa de las Artesanías bu büyük mağaza ve çarşılardan birkaçı. Zanaatçıları atölyelerinde iş başında görelim, fotoğraf çekelim, biraz daha fazla seçeneğimiz olsun derseniz, bahsi geçen kasabalara günü birlik ziyaretler yapmak mümkün.

Gelenekler ve tasarım kültürü

Acapulco Sandalyeleri

50’lerde jet set’in gözde mekanı Acapulco’yu ziyaret eden bir Fransızın meşhur Maya hamaklarından esinlenerek tasarladığı rivayet edilen ve tasarlandığı günden beri albenisinden hiçbir şey yitirmemiş olan efsane Acapulco sandalyeler, lounge olsun olmasın, yerleştirildiği her mekana tropik bir esinti getiriyor. Metal bir aksam üzerine ip örülerek tasarlanan bu sandalyelere insan daha bakar bakmaz zaten gevşemeye başlıyor.

Alebrijes

En sık karşılaşacağınız hediyelik eşyalardan biri, Paper mache’den veya ahşaptan yapılma Oaxaca menşeli Alebrijes oyuncakları. Pedro Linares isimli yerli bir sanatçı, ateşli havale geçirirken gördüğü halüsinasyonlardan esinlenerek bu yarı mitolojik hayvanları tasarlamış. San Martin Tilcajete kasabası bu dekoratif halk sanatını halen canlı tutmakta.

Calenda

Partileri ile nam salmış Oaxaca’nın sokak partilerine verilen isim. Calendalar, cambaz ayaklıklarının üzerinde dans eden dev festival kuklaları, başlarının üzerinde sepette şeker, ekmek, çiçek taşırken geleneksel kostümleri içinde dans eden kadınlar, şen şakrak bandolar, havai fişek gösterileri ile kalabalıkları dansa davet eden görsel işitsel bir şölen!

Guelaguetza

Bereketli bir hasat mevsimi geçirmek ümidiyle mısır Tanrıçası Centeotl adına yapılan, Zapotek dilinde “karşılıklı hediye vermek” anlamına gelen Guelaguetza törenleri, İspanyol etkisi sonucu Katolik mezhebinin özelliklerini benimseyerek Meryem’e adanan bir festivale dönüşür. Ülkede en yoğun yerli nüfusa ev sahipliği yapan Oaxaca’da geleneksel kıyafetleriyle dans ederek kültürel kimliklerini korumaya çalışan yerliler için bu seremonilerin bir gurur vesilesi olduğu kesin.

Duvar Resmi Geleneği

20. yüzyılda Diego Rivera sayesinde görünürlük kazanmış Meksika duvar resim sanatı, aslında resim sanatının en eski örneklerini vermiş kadim medeniyet Olmekler’e dayanıyor.  Evet, tekila markasına ismini vermiş o medeniyetten bahsediyorum. İspanyollar, Katolikliği yaymak amacıyla bir araç olarak kullanarak bu geleneği sürdürüyor.

Duvar resmi geleneği, devrim sonrası yeni kurulan Meksika’da bambaşka bir işlev üstleniyor: yeni rejimi ve vatanseverlik ruhunu güçlendirme, kökleri ve ulusal kimliğini pekiştirme görevini Rivera, Orozco gibi ünlü ressamların sayesinde ediniyor. Her yer rengarenk!

Calavera ve Ölüler Günü Festivali

Turuncu kadife çiçeklerine bürünmüş kuru kafalar, Aztek geleneğinde ölülerin koruyucusu Yeraltı Tanrıçası Mitcal’i onurlandıran bir seremoniye dayanıyor. Avrupa’daki karşılığı ise Danse Macabre; yani ölümün kaçınılmazlığını vurgulayan, ölüleri mezarlarına dans eden iskeletlerin götürdüğü bir dans imgesi. Bu iki gelenek bir araya gelince ortaya dünyanın en eğlenceli ve anlamlı festivali çıkıyor: Día de Muertos, Ölüler Günü Festivali. Kaybettiğimiz sevdiklerimizi anarak yaşamı kutsamayı amaçlayan bu bayram Kasım ayında kutlanıyor. Sunak ve mezarlar Aztekler’de ölümün sembolü olan turuncu kadife çiçekleri ve şekerden yapılma kuru kafalarla süslüyor.

Mojigangas ve Oaxaca Düğünleri

Ben böyle vur patlasın, çal oynasın düğün görmedim! Neşeli ve ritmik bir bando, dev düğün kuklaları, başlarında çiçek ve meyva sepetleri geleneksel kıyafetleriyle dans eden kadınlar… sokaklar düğün için trafiğe kapatılıyor; zaman mevhumunu kaybedip fareli köyün kavalcısı misali müstakbel çiftimizin peşinde saatlerce sokaklarda dans eden bir güruhu her düğünde görebilirsiniz. Mümkünse Oaxaca’da evlenin! Evliyseniz, niye nikah tazelemeye gitmeyeseniz?

Bonus

Pueblos Magicos

2001 yılında Meksika Turizm Bakanlığı, ülkenin doğal güzelliğini, misafirperverliğini, kültürel zenginliğini tanıtmak amacıyla az bilinen küçük kasabalar listesini “Büyülü Kasabalar” programı adı altında hayata geçiriyor. Çeşitli kriterleri karşılayarak bu listeye girmeyi başaran kasabalar devletten hem tanıtım konusunda, hem maddi anlamda yardım almaktalar. Listede Oaxaca’dan beş kasaba bulunuyor; Pasifik Okyanusu kıyısındaki hippie Mazunte en sevimlisi.

Deniz Güneş Hamak

Pasifik Okyanusu kumsalları dev dalgaları ile nefes kesici de olsa, Ege Denizi çocuklarına biraz vahşi kaçabilir. İnanmazsınız, haritalarda bazı kumsallar timsah ikonları ile renklendirilmiş! Mayalar’dan miras örgü hamaklarda okyanusu seyretmek daha güvenli ve keyifli mi acaba?

Pasifik Okyanusu kıyısındaki Huatulco bölgesinde Mazunte, San Agustinillo, Zipolite ve Puerto Escondido gibi sayfiye kasabaları daha az dikkat çeken turist kasabaları. Zipolite’de içinizdeki hippi ortaya çıkabilir; dikkat! Burası Girit’in Matala kumsalı gibi, 60’larda hippilerin mesken tuttukları, meşhur ettikleri bir destinasyon. Dünyanın her yerinden gelen eski hippilerle yeni bohem hippiler Zipolite’nin çıplaklar kumsalında fütursuzca soyunarak güneşin, okyanusun ve kumun bedenlerine temas etmesinin alabildiğine keyfini sürüyor. Üstelik bu özgürlük yetmezmiş gibi, her yıl düzenlenen Çıplaklar Festivali, dünyanın her yerinden her yaştan insanı çıplak olmak kaydıyla burada ağırlıyor.

Oaxaca Mutfağı

2010 yılında İnsanlığın Somut Olmayan Mirası listesine girmiş bir mutfaktan bahsediyoruz. Bölgenin mikro iklim çeşitliliği ve çok kültürlü nüfusu ortaya ülkenin en özgün mutfağını çıkartmış. En gururlandıkları şey ise mole sosu. Geleneksel olarak, çikolata da dahil olmak üzere 90 farklı baharattan hazırlanan bir karışım.

Yemek sosla yeniyor gibi düşünebilirsiniz; ama aslında sosu tatmak için yemek yeniliyor diyebiliriz. Mısır kadar, burası aynı zamanda kahve ve çikolata diyarı. O kadar ki, mısır ve kakao Tanrıların içeceği tejate’de buluşuyor. Kaçamayacağınız bir atıştırma ise protein zengini çekirge kızartması. Denemeye var mısınız?

Temezcal

Temezcal, ruhu, zihni ve bedeni her türlü fiziksel ve zihinsel toksinden arındırmak amacıyla uygulanan, Mayalardan miras bir buhar banyosu geleneği. Bu arınma seremonisi bir şaman liderliğinde dünyanın rahmini simgeleyen igloo tarzı, yarı küre formunda bir buhar kulübesinde yapılıyor; kalp atışını düzenleyen tütsüler ve davul ritmi eşliğinde yaşadığımız gezegen ve evren ile olan bağımızı pekiştiren ruhsal bir tören.

*Hillsider Dergisi 93, Yaz 2018